آیا نخ دندان ضروری است؟ پاسخ علمی به یک باور قدیمی

بیش از چند دهه است که تقریباً همهٔ ما در ذهن خود این جمله را شنیده‌ایم: «روزانه نخ دندان بکش تا دندان‌هایت سالم بماند.» اما آیا واقعاً این توصیه از لحاظ علمی به اثبات رسیده است؟ آیا نخ دندان «ضروری» است؟ یا شاید فقط یک عادت «خوب به نظر رسیدن» باشد؟ در این مقاله، به رویکردی علمی نگاه می‌کنیم؛ شواهد، محدودیت‌ها، شرایط خاص و در نهایت پاسخ به این پرسش را با شفافیت بررسی خواهیم کرد.

در ادبیات دندان‌پزشکی، «نخ دندان» به معنای «پاک‌سازی بین‌دندانی» است — بخش‌هایی از دندان که برس معمولاً نمی‌رسد. هدف این است که پلاک و ذرات غذایی را از فضاهای بین دندان‌ها حذف کنیم و بدین‌ترتیب از ابتلا به التهاب لثه (ژنژیویت)، بیماری‌های لثه (پریودنتیت) و پوسیدگی‌ها جلوگیری کنیم.

در ادامه، نخست مروری بر شواهد علمی خواهیم داشت، سپس تحلیل می‌کنیم در چه شرایطی نخ دندان می‌تواند مفید یا کمتر مفید باشد، و در پایان به توصیه‌های عملی می‌پردازیم. همچنین بخشی از «سؤالات متداول» را برای شما آماده کرده‌ام تا کل مطلب جامع و کاربردی شود. همچنین اگر به دنبال پیدا کردن بهترین کلینیک در اطراف خود هستید مانند بهترین کلینیک دندانپزشکی در صادقیه به سایت دندان 24 مراجعه کنید.

وضعیت شواهد علمی

۱. چرا نخ دندان منطقی به نظر می‌رسد؟

– برس‌های دندان معمولاً سطح بیرونی، سطح درونی و سطح جونده دندان‌ها را پوشش می‌دهند؛ اما فضای بین دندان‌ها (interproximal)–جایی که دو دندان مجاور هم دارند–بیشتر به برس دسترسی ندارد. بنابراین از منظر بیولوژیک، منطقی است که بخواهیم آن فضا را نیز پاک کنیم. 
– پژوهشی نشان داده است که در سالمندان کسانی که نخ دندان یا روش‌های بین‌دندانی را انجام می‌دادند، نسبت به کسانی که انجام نمی‌دادند، تعداد دندان‌های از دست رفته طی ۵ سال کمتر بوده است. 
– مطالعه‌ای نشان داد که اگر نخ دندان را پیش از مسواک زدن انجام دهید، می‌تواند مقدار فلوراید و حذف پلاک بین‌دندانی را بهتر کند. 

به این ترتیب، از منظر «چرا ممکن است مفید باشد» تقریباً منطق وجود دارد.

۲. اما: شواهد قوی نیستند

– سازمان‌های معتبر مثل American Dental Association همچنان توصیه به نخ دندان دارند، اما بازبینی سیستماتیک نشان می‌دهد که کیفیت مطالعات سیّدیّت ندارد. 
– مثلاً بازبینی‌های منظم نشان داده‌اند که افزودن نخ دندان به مسواک زدن ممکن است کمی ژنژیویت (التهاب لثه) و پلاک را کاهش دهد، اما این کاهش “شواهد قوی و بلندمدت” ندارد. 
– یکی از مشکلات، مدت کوتاه بیشتر مطالعات است؛ بیماری‌های لثه و پوسیدگی اغلب سال‌ها طول می‌کشند، اما آزمایش‌ها معمولاً چند هفته تا چند ماه هستند. 
– برخی گزارش‌ها نتیجه گرفتند که «شواهد برای نخ دندان بسیار ضعیف/بی‌اعتماد هستند». 

به عبارت دیگر: اگر چه منطقی است، اما نمی‌توان با قاطعیت گفت نخ دندان برای همه و همیشه ضروری است، با میزان اثبات «بالا».

۳. شواهد «در شرایط خاص»

– همان مطالعه در سالمندان نشان داد که استفاده از نخ دندان یا سایر روش‌های بین‌دندانی به همراه مسواک، با کاهش قابل توجهی در از دست رفتن دندان‌ها طی ۵ سال همراه بود. 
– پژوهش‌ها نشان می‌دهند که تکنیک درست، میزان استفاده و مطابقت (compliance) بسیار مهم است: اگر نخ دندان به‌درستی کشیده نشود، اثر آن کم خواهد بود. 
– همچنین، اگر فضاهای بین دندانی بسیار تنگ یا بیماران دارای ارتودنسی یا ایمپلنت یا بریج باشند، پاک‌سازی بین‌دندانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

۴. چرا مطالعات مشکل دارند؟

– بسیاری از مطالعات به گزارش خودِ افراد برای میزان نخ دندان کشیدن متکی‌اند (که ممکن است غلط باشد). 
– تکنیک نخ دندان‌کشی بررسی نمی‌شود یا استاندارد نیست. 
– مدت زمانی که برای بروز پوسیدگی یا بیماری لثه لازم است معمولاً بیشتر از مدت مطالعه است؛ بنابراین نتایج ممکن است کمی «تصورگرانه» باشند. 
– تفاوت‌های فردی (مثل شرایط دندانی، فاصله بین دندان‌ها، ویژگی‌های باکتریال دهان، بهداشت کلی) زیاد است؛ لذا نمی‌توان نسخهٔ واحدی را برای همه صادر کرد.

تحلیل و نتیجه‌گیری

آیا نخ دندان برای «همه» ضروری است؟

با احتیاط باید گفت: نه لزوماً برای همه به‌صورت یکسان. اما برای بسیاری افراد، استفادهٔ منظم از نخ دندان یا روش بین‌دندانی احتمالا مفید خواهد بود. دلایل:

– اگر فردی فضای بین دندان‌هایش زیاد است، یا ارتودنسی دارد، یا بریج/ایمپلنت دارد، یا سابقه بیماری لثه دارد: احتمالاً پاک‌سازی بین‌دندان‌ها اهمیت بیشتری دارد.
– اگر روش مسواک زدن بسیار دقیق باشد و فرد تقریباً هیچ پلاکی بین دندان‌ها ایجاد نکند، ممکن است فواید نخ دندان کمتر محسوس باشد.
– اگر فرد تکنیک صحیح نخ دندان‌کشی را نداند یا اصلاً آن را انجام ندهد، احتمالاً اثر آن بسیار کم خواهد بود.

مزایا و معایب

مزایا:

• پاک‌سازی نواحی برس‌ناپذیر بین دندان‌ها

• امکان کاهش پلاک و التهاب لثه (هرچند با شواهد ضعیف)

• هزینه کم، ریسک پایین. 

معایب/محدودیت‌ها:

• نیاز به تکنیک صحیح؛ اگر اشتباه انجام شود، ممکن است حتی به لثه آسیب برسد. 

• اثبات نشده که همیشه و برای همه، از پوسیدگی یا بیماری لثه جلوگیری کند.

• ممکن است افراد به‌خاطر دشواری آن، انجام ندهند یا از آن صرف‌نظر کنند؛ بنابراین اثر کلی کاهش یابد.

توصیه برای عمل

با توجه به شواهد، توصیه می‌شود:

1. اگر تصمیم گرفتید نخ دندان بکشید، روزانه یا حداقل یک‌بار در روز انجام دهید و تکنیک صحیح را یاد بگیرید.

2. بهترین زمان: برخی مطالعات پیشنهاد می‌کنند که نخ دندان پیش از مسواک کشیده شود تا فلوراید خمیردندان بهتر به بین دندان‌ها برسد. 

3. اگر نخ دندان کشیدن برایتان دشوار است (مثلاً به‌خاطر فاصله بسیار کم بین دندان‌ها، یا ضعف در دست‌ها)، می‌توانید از روش‌های جایگزین مثل مسواک بین‌دندانی (interdental brush) یا آب‌پِیک (water flosser) استفاده کنید و با دندان‌پزشک مشورت کنید.

4. همچنان مسواک زدن دو بار در روز با خمیردندان فلورایددار و مراجعه منظم به دندان‌پزشک، پایهٔ اول بهداشت دهان و دندان است. نخ دندان جانشین مسواک نیست.

5. اگر فردی هستید با سابقه بیماری لثه، پوسیدگی زیاد، ارتودنسی یا بریج/ایمپلنت، پاک‌سازی بین‌دندانی اهمیت بیشتری دارد — لذا احتمالاً نخ دندان یا ابزار بین‌دندانی برای شما «ضروری‌تر» است.

نتیجه نهایی

در مجموع، پاسخ به سؤال «آیا نخ دندان ضروری است؟» این است: بله، ممکن است برای بسیاری از افراد مفید باشد، اما نه به آن معنا که برای هر انسانی در هر شرایطی «حتماً و بدون استثناء» ضروری باشد. شواهد قطعی و بلندمدت کافی هنوز وجود ندارد، اما از آنجا که ریسک و هزینهٔ قابل توجهی ندارد، توصیه می‌شود به‌عنوان بخشی از بهداشت دهان در نظر گرفته شود، به‌ویژه اگر شرایط بالا را دارید.

سؤالات متداول

سؤال ۱: اگر مسواک زدنم خیلی دقیق است، باز لازم است نخ دندان بکشم؟
پاسخ: بله، حتی اگر مسواک زدن‌تان خوب است، باز هم مسواک معمولاً به فضاهای بین دندان‌ها دسترسی کامل ندارد. مطالعه‌ای از National Institute of Dental and Craniofacial Research (NIDCR) می‌گوید: «هرچند شواهد بلندمدت کم است، اما تمیز کردن تمام سطوح دندان‌ها، از جمله بین دندان‌ها، کار خوبی است.» در نتیجه، نخ دندان یا روش معادل را می‌توان به عنوان “اضافهٔ مفید” به مسواک زدن افزود.

سؤال ۲: آیا اگر نخ دندان نکشم، خیلی دیر است؟
پاسخ: خیر، هر زمان بهتر از هیچ است. اگر تا امروز نخ دندان نکشیده‌اید، شروع آن اکنون می‌تواند به وضعیت بهتر لثه و دهان شما کمک کند. هرچند شاید تغییرات سریع و چشمگیر نباشد، اما روند را به سمت بهبود می‌برد.

سؤال ۳: آیا فقط نخ دندان “نخ‌کشی” کافی است یا ابزارهای دیگر؟
پاسخ: نخ دندان یکی از گزینه‌هاست. اما برای برخی افراد، ابزارهای بین‌دندانی مانند مسواک بین‌دندانی، نخ‌های پهن‌تر، «ژیغ فلوسر» (floss holder) یا دستگاه‌های آب‌پِیک ممکن است راحت‌تر، مؤثرتر یا مناسب‌تر باشند. مطالعات نشان داده‌اند که اثربخشی نخ دندان به تکنیک، دسترسی، فاصله بین دندان‌ها و انباشت پلاک بستگی دارد. بنابراین بهترین راه این است که با دندان‌پزشک یا بهداشتکار دهان مشورت کنید تا ابزار مناسب شما تعیین شود.

سؤال ۴: آیا ممکن است نخ دندان به لثه آسیب بزند؟
پاسخ: بله، اگر اندکی مراقب نباشید و تکنیک نادرستی داشته باشید، می‌تواند به لثه آسیب بزند. مثلاً کشیدن نخ با فشار زیاد یا به صورت «سُراندن» نخ زیر لثه می‌تواند منجر به عقب‌نشینی لثه شود. 

سؤال ۵: چقدر باید نخ دندان بکشم؟
پاسخ: توصیهٔ معمول «یکبار در روز» است. مطالعات نشان داده‌اند که حداقل یک‌بار در روز استفاده از بین‌دندانی‌ها با کاهش مشکلات همراه بوده است. برای مثال، پژوهشی نشان داد افرادی که هفته‌ای حداقل یک‌بار بین‌دندانی را داشتند نسبت به کسانی که کمتر داشتند، کمتر دچار بیماری لثه بودند. اگر نمی‌توانید هر روز، حداقل چندین بار در هفته انجام دهید بهتر از اصلاً نیست.